اولویت در ادبیات کودک سلیقه مخاطب است

سید علی کاشفی خوانساری در نشست «چگونه درباره حاج قاسم با کودکان سخن بگوییم» با بیان اینکه در ادبیات کودک، شخصیت‌ها و رویدادها اولویت ندارند گفت: اولویت در ادبیات کودک سلیقه مخاطب است. هر موضوعی که در ادبیات کودک مطرح می‌شود بخاطر نیاز کودکان به اطلاعات دینی و اخلاقی در زندگی پیش رو است.

به گزارش ستاد خبری سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب، نشست «چگونه درباره حاج قاسم با کودکان سخن بگوییم» به همت انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان با حضور مریم جلالی و سید علی کاشفی خوانساری برگزار شد.

مریم جلالی با اشاره به ضرورت اسطوره‌سازی برای کودکان گفت: میراث فرهنگ یک ملت صرفاً به مادیات محدود نمی‌شود. هر اتفاق تاریخی میراث فرهنگی است و اسطوره‌ها هم میراث فرهنگی هستند. تعلق اسطوره‌ها به واقعیت موضوع ثانویه است. شخصیت‌های اسطوره بعضا وجود دارند اما رشد فرهنگی باعث می‌شود به روزرسانی شوند؛ مردم بر اساس نیازهای خودشان داستان‌هایی به زندگی واقعی آن اسطوره اضافه می‌کنند. جامعه زمینه‌ساز ظهور و تثبیت اسطوره‌هاست و وظیفه ما حفظ و انتقال آن به نسل‌های بعدی است. 

سید علی کاشفی خوانساری دیگر سخنران این نشست به چرایی لزوم اسطوره‌سازی از شخصیت‌های معاصر پرداخت و عنوان کرد: نگاه علمی باعث می‌شود به شکل بدیهی به هیچ پدیده‌ای نگاه نکنیم، بهتر است این را بپرسیم که چرا باید یک شخصیت معاصر را به کودکان معرفی کنیم. 

خوانساری ادامه داد: در ادبیات کودک، شخصیت‌ها و رویدادها اولویت ندارند. بلکه اولویت، سلیقه مخاطب است. هر موضوعی که در ادبیات کودک مطرح می‌شود بخاطر نیاز کودکان به اطلاعات دینی و اخلاقی در زندگی پیش رویشان است، یکی از ارزشمندترین آموزه‌هایی که می‌توان از شخصیت حاج قاسم استخراج کرد حق طلبی، دفاع از مظلوم و ارزش‌های دینی و انسانی در اقصی نقاط جهان است. چنین شخصیتی می‌تواند برای کودک امروز و فردا مفید باشد. 

این نویسنده حوزه کودک درباره تبدیل یک شخصیت تاریخی به اسطوره تصریح کرد: اینکه چگونه یک شخصیت محبوب می‌شود و مردم خودشان درباره آن سخن می‌گویند موضوع پیچیده‌ای است. نمونه معاصر آن را می‌توان درباره شخصیت تختی دانست که ذهن‌های خلاقانه مردم داستان‌هایی درباره او می‌گوید که ممکن است اصلا درست نباشد، در اینجا بحث اعتقاد مردم است. ضمن آنکه حق‌طلبی را محدود به شخصیت‌های تاریخی چندین سال پیش ندانیم، چون این موضوع نیاز امروز کودکانی است که به انزوا و در نظر گرفتن منافع خودشان تشویق می‌شوند.  

در ادامه جلالی به تفاوت ادبیات کودک و بزرگسال اشاره کرد و گفت: در ادبیات بزرگسال اثر با تولید نویسنده آغاز می‌شود اما در ادبیات کودک، نویسنده برای دست به قلم شدن به مخاطب خود یعنی کودک و سلیقه او نگاه می‌کند، نویسنده زیرک طبق ذائقه کودک می‌نویسد، اتفاقاً کودکان نیز روحیه عدالت‌طلبی دارند و باید آن مولفه مشترک میان شخصیت حاج قاسم و نیاز کودک را بیابیم تا براساس آن محتوایی اعم از داستان و شعر به مخاطب عرضه کنیم.

خوانساری ادامه داد: پس از درک چرایی باید از چگونگی حرف زدن درباره اسطوره‌ها برای کودکان سخن بگوییم، باز هم این مخاطب یعنی کودک است که چگونگی حرف زدن را تعیین می کند. اینکه یک کودک در کدام اقلیم، در کدام سبک زندگی و با کدام وضعیت اقتصادی زیست می‌کند باید در نوع محتوای ما تاثیر بگذارد. ما با کودکان یکدستی در این مفهوم روبرو نیستیم؛ برخی از کودکان در زمان شهادت حاج قاسم شاهد سوگواری اطرافیان و خانواده خود بودند و یک کودک دیگر ممکن است حتی در زمان شهادت وی حرف‌های انتقادی شنیده باشد.  

وی ادامه داد: برای مخاطبان متفاوت نمی‌توان با یک ادبیات صحبت کرد. در اینجا ترفندهای ادبیات کودک و نوجوان به کار ما می‌آید. به طور کلی تغییر دادن یک انگاره ذهنی شکل گرفته کار دشواری است، اما شکل دادن به یک انگاره ذهنی دیگر در کنار آن، ممکن و آسان است. آشنایی زدایی یکی از مهمترین ملا‌ک‌ها به کار می‌آید. یعنی باید از وجوهی حرف بزنیم که کمتر مورد بحث قرار گرفته و ویژگی تازگی و آشنایی زدایی داشته باشد. مثل خاطرات دوران کودکی آن شخصیت. در فضای کودک و نوجوان حرف تکراری زدن به معنی مرگ است. کودک یا نوجوان به محض اینکه احساس کند حرفی را شنیده، آن را رها می‌کند. اما در حال حاضر شاهد بمباران شعاری هستیم. بدترین خیانت استفاده از مسیرهای آزموده و متن‌های شعاری است‌. 

خوانساری با انتقاد از آثار موجود حوزه کودک درباره حاج قاسم تصریح کرد: مخاطب کودک تعارف ندارد. اگر ذره‌ای احساس شعار کند آن را کنار می‌گذارد. در حال حاضر شاهدیم برخی از آثار با رویکرد شعاری و با حمایت نهادهای خاص عرضه می‌شود و مخاطب کودک آن را نمی‌خواند و اگر هم بخواند تاثیر سوء می‌گیرد. تاکنون حدود ۵۰ اثر از این شهید بزرگوار در حوزه کودک منتشر شده است اما این آثار توسط ناشران بزرگ و مطرح منتشر نشده چون تولیدکننده اثر را مجاب نکرده که درباره این موضوع بنویسد. به نظرم این آثار ضعیف با هدف سوء و ضربه زدن به این چهره محبوب منتشر شده است و قصد تخریب فرهنگ ایثار را دارد. هر کاری برای کودک باید از اصول حرفه‌ای ادبیات کودک تبعیت کند. هر اثری در حوزه کودک با هر محتوایی حتی محتوای قرآنی باید استانداردهای فرمی حوزه کودک را رعایت کند. 

مریم جلالی در پایان گفت: هنر یک هنرمند آشنا کردن کودک آشنا با حاج قاسم نیست. بلکه باید بتوان پیام را به فراتر از مرزها برد تا فضای سم‌پاشی شده را تغییر داد، هرچقدر هم که گرافیک یک اثر خوب باشد اما اگر محتوای اثر، کودک را به فکر واندارد، راه به جایی نخواهد برد. باید داستان‌های کودک را به سمت پیرنگ باز ببریم تا درباره ویژگی‌های خوب و بد ماجرا فکر کند.

سی‌و‌سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از بیست‌ویکم آغاز شده و تا سی‌ویکم اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ در دو بخش حضوری در مصلای امام خمینی(ره) و مجازی در سامانه ketab.ir  برگزار می‌شود.